αποικιοκρατία

Ο όρος αποικία, με το σύγχρονο περιεχόμενό του, σημαίνει μια εδαφική μονάδα έξω από τα γεωγραφικά όρια ενός κράτους, προς το οποίο συνδέεται με δεσμούς εξάρτησης τόσο στο διοικητικό όσο και στο οικονομικό πεδίο. Η ιστορία της δημιουργίας αποικιών (αφήνοντας κατά μέρος τις φοινικικές, ελληνικές και ρωμαϊκές αποικίες, που είχαν διαφορετικά χαρακτηριστικά και σκοπούς· για τις αρχαιοελληνικές αποικίες, βλ. λ. αποικισμός) άρχισε με τις μεγάλες γεωγραφικές ανακαλύψεις του 15ου αι. και ανταποκρινόταν στην ανάγκη διεύρυνσης των εμπορικών περιοχών που είχαν αποδειχτεί πια ανεπαρκείς. Κυριότερο κίνητρο για την εξασφάλιση αποικιών υπήρξε η αναζήτηση ζάχαρης, μπαχαρικών και χρυσού, που ώθησε τα πλοία να κατευθυνθούν από τα λιμάνια της Λισαβόνας και του Πόρτο, που εξυπηρετούσαν το διαμετακομιστικό εμπόριο μεταξύ Μεσογείου και βόρειας Ευρώπης, προς τις χώρες προέλευσης των εμπορευμάτων αυτών και να ζητήσουν να βρουν νέους συντομότερους δρόμους και, προπάντων, μία απευθείας οδό επικοινωνίας με τη Μέση και την Άπω Ανατολή. Αυτός o νέος κύκλος δημιουργίας αποικιών συνέβαλε, μεταξύ άλλων, και στη διαμόρφωση και ενίσχυση των αστικών τάξεων που τότε άρχιζαν να εμφανίζονται και οι οποίες ορθώνονταν αντιμέτωπες προς τις παλαιές φεουδαρχικές τάξεις, τις καταδικασμένες πια σε παρακμή, καθώς και στη δημιουργία δεσμών μεταξύ της Ευρώπης και των άλλων ηπείρων που είχαν ζήσει μέχρι τότε σχεδόν απομονωμένες. Η πρώτη φάση του νεότερουαποικισμού (εμποροκρατικός αποικισμός) υπήρξε έργο της Πορτογαλίας (1460-88, ακτές της δυτικής, της ανατολικής και της νότιας Αφρικής· το 1498 o Βάσκο ντα Γκάμα αποβιβάστηκε στην Καλκούτα των Ινδιών· περίπου το 1500 Πορτογάλοι θαλασσοπόροι προσέγγιζαν τη Βραζιλία· το 1512 τις Μολούκες νήσους· το 1513 την Κίνα· το 1541 την Ιαπωνία) και της Ισπανίας (1519-29 ο Κορτές κατέκτησε το Μεξικό· 1532-34 ο Πιθάρο κατέκτησε το περουβιανό κράτος των Ίνκας· 1567 καταλήφθηκαν οι Φιλιππίνες). Κοινό χαρακτηριστικό του πορτογαλικού και του ισπανικού αποικισμού υπήρξε η απληστία με την οποία οργανώθηκε κάτω από μονοπωλιακό καθεστώς η εκμετάλλευση των κατακτημένων χωρών. Ήδη προς το τέλος του 16ου αι. τη θέση της Πορτογαλίας και της Ισπανίας –που κατόρθωσαν να διασώσουν αργότερα μόνο τις κτήσεις που οι άλλες δυνάμεις θεωρούσαν ελάχιστα αποδοτικές– άρχισαν να παίρνουν η Ολλανδία, η Γαλλία και η Αγγλία, που επεδίωκαν να αποκτήσουν τον έλεγχο των αγορών πρώτων υλών. Μέσα σε λίγες δεκαετίες, οι Ολλανδοί μεγαλέμποροι εγκαταστάθηκαν, εκτοπίζοντας τους Πορτογάλους, στην Ινδονησία, στην Ινδία, στις ακτές της δυτικής και της νότιας Αφρικής και στη βόρεια Βραζιλία και άρχισαν να διεκδικούν από τους Ισπανούς τη Γουινέα και τις Αντίλλες. H ολλανδική αποικιακή πολιτική ξεχωρίζει με τον κυρίως εμπορικό της χαρακτήρα και με την εισαγωγή της καταναγκαστικής καλλιέργειας εδαφών, που άφησε τη σφραγίδα της στην αποικιακή εμποροκρατική οικονομία του 18ου αι. Αντίθετα, η πολιτική αυτή δεν υπήρξε ποτέ –με εξαίρεση την περίπτωση της αποικίας του ακρωτηρίου στη νότια Αφρική– αποικιστική (δηλαδή δεν είχε επιδιώξει εγκατάσταση αποίκων). Ακόμα και o γαλλικός αποικισμός, που ξεκίνησε στις αρχές του 17ου αι., είχε χαρακτήρα κυρίως εμποροκρατικό. Εκτός όμως από τις εμπορικές εταιρείες, τον ανέλαβε και το ίδιο το κράτος (την εποχή του Σουλί, κατάκτηση του Καναδά· την εποχή του Ρισελιέ, αποικιακή επέκταση στις Αντίλλες και στη Σενεγάλη· την εποχή του Κολμπέρ, στην Ινδία και στη Λουιζιάνα). Το δεύτερο μισό του 18ου αι., η Γαλλία αναγκάστηκε να αποχωρήσει από τις Ινδίες και από τη Βόρεια Αμερική, υπό την πίεση του αγγλικού αποικισμού. H γαλλική αποικιακή αυτοκρατορία διαλύθηκε σχεδόν ολοκληρωτικά και ανασυγκροτήθηκε πάλι σε νέες βάσεις μόνο μετά το 1830. Τελευταία μπήκε στο αποικιακό παιχνίδι η χώρα που έμελλε να γίνει μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα η μεγαλύτερη αποικιακή δύναμη, η Μεγάλη Βρετανία, που κατόρθωσε να υπερφαλαγγίσει τη μία μετά την άλλη όλες τις χώρες που είχαν προηγηθεί. Ο βρετανικός αποικισμός υπήρξε πολυπλοκότερος, γιατί σε αυτόν μαζί με τα εμπορικά κίνητρα εισέρχονται και λόγοι πολιτικοί και θρησκευτικοί· ο αποικισμός αυτός υπήρξε έτσι o μόνος που συνέβαλε στην εμφάνιση τύπων εμπορικής αποικίας, σε συνδυασμό με εγκατάσταση αποίκων, και επίσης αποικίες που είχαν δημιουργηθεί για στρατηγικούς σκοπούς. Από τις αποικίες εγκατάστασης αποίκων που ιδρύθηκαν τον 17o αι. στη Βόρεια Αμερική γεννήθηκαν με τον Πόλεμο της Ανεξαρτησίας των ετών 1776-83 οι ΗΠΑ. Στο τέλος του 18ου αι., η Βρετανική αυτοκρατορία περιλάμβανε εδάφη της Αμερικής (Καναδάς, νησιά της Καραϊβικής, Γουινέα), της Αφρικής (Σενεγάλη, Γκάμπια, Σιέρα Λεόνε), της Ασίας (μέρος των Ινδιών, Μαλαισία) και ολόκληρη την Αυστραλία. Την ίδια εποχή, η ηγεμονία της στον κόσμο ήταν αδιαφιλονίκητη. Η ανάπτυξη της μεγάλης βιομηχανίας σήμανε την απαρχή νέας φάσης αποικιακής επέκτασης. Η γρήγορη αύξηση της παραγωγής απαιτούσε την κατάκτηση νέων αγορών για τα προϊόντα ευρείας κατανάλωσης: o νεότερος αποικισμός πήρε συνεπώς κατά τον 19o αι. χαρακτήρα κεφαλαιοκρατικό (περίοδος του ιμπεριαλισμού). Ο αγώνας για την κατάκτηση των αποικιών, που διεξαγόταν πια απευθείας μεταξύ κρατών, είχε αντικείμενο την Αφρική. Ο αγώνας δρόμου για τις αφρικανικές αποικίες μπορεί να θεωρηθεί πως άρχισε το 1876, έτος εξερεύνησης του Κονγκό· σε αυτόν πήραν μέρος όλες οι μεγάλες ευρωπαϊκές δυνάμεις, μέσα στα πλαίσια ενός σκληρού ανταγωνισμού. Δίπλα στη Γαλλία, την Αγγλία, την Ισπανία, την Πορτογαλία και την Ολλανδία, έκαναν την εμφάνισή τους και η Γερμανία και η Ιταλία. Η γεωγραφική και πολιτική κατανομή που προέκυψε, ρυθμίστηκε από το διεθνές συνέδριο του Βερολίνου (1884-85). Η Μεγάλη Βρετανία, από τα εδάφη που ήδη κατείχε και από εκείνα στα οποία επέβαλε την κυριαρχία της μέχρι το 1914, διατηρούσε την Αίγυπτο, το Σουδάν, την Κένυα, την Ουγκάντα, τη Χρυσή Ακτή, τη Νιγηρία, την Γκάμπια, τη Σιέρα Λεόνε, τη βόρεια και νότια Ροδεσία (σημερινή Ζιμπάμπουε), τη Νυασαλάνδη (σημερινό Μαλάουι), το Τράνσβααλ, την Οράγκη, το Νατάλ και την Αποικία του Ακρωτηρίου (οι τελευταίες τέσσερις περιοχές σχημάτισαν το 1909 τη Νοτιοαφρικανική Ένωση που απέκτησε το 1931 νομικό καθεστώς ανεξάρτητης κτήσης). Η Γαλλία είχε επιβάλει την κυριαρχία της στην Αλγερία, το Μαρόκο, την Τυνησία, τη Γαλλική Δυτική Αφρική, τη Γαλλική Ισημερινή Αφρική, τη Γαλλική Σομαλία και τη Μαδαγασκάρη. Η Γερμανία είχε πετύχει να εξασφαλίσει το Τόγκο, το Καμερούν, τη Γερμανική Ανατολική Αφρική (σήμερα Τανγκανίκα) και τη Νοτιοδυτική Αφρική. Η Ιταλία την Ερυθραία, τη Σομαλία και αργότερα τη Λιβύη· τo Βέλγιο την τεράστια περιοχή του Κονγκό. Η Πορτογαλία, εκτός από κάποιες μικρότερες κτήσεις, επεξέτεινε τις παράκτιες ζώνες της Αγκόλας και της Μοζαμβίκης. Η Ισπανία πήρε ένα μέρος του Μαρόκου και το Ρίο ντ’ Όρο. Το τελευταίο ελεύθερο έδαφος της Αφρικής (με εξαίρεση το κράτος της Λιβερίας, το οποίο ίδρυσαν οι Ηνωμένες Πολιτείες για τον επαναπατρισμό των μαύρων σκλάβων που απελευθερώθηκαν), η αυτοκρατορία της Αιθιοπίας, έπεσε θύμα της ιταλικής αποικιακής εκστρατείας το 1935. Στην Ασία, εκτός από τις Ανατολικές Ινδίες (Ιάβα, Σουμάτρα, Βόρνεο κλπ.), τις οποίες ήδη κατείχε η Ολλανδία, η Αγγλία κατέκτησε κατά τη διάρκεια του 18ου και του 19ου αι. τις Ινδίες, τη Βιρμανία και το Χονγκ Κονγκ· η Γαλλία στράφηκε κυρίως προς την Ινδοκίνα· η Γερμανία κατέλαβε το 1898 το Κιάο Τσιάο, τα νησιά Βίσμαρκ και τη βορειοανατολική Νέα Γουινέα. Ακόμα και οι ΗΠΑ έκαναν την εμφάνισή τους ως αποικιακή δύναμη (1898-1904: Φιλιππίνες, Πόρτο Ρίκο, Χαβάη). Οι ευρωπαϊκές αυτές διεισδύσεις προκάλεσαν βαθύτατες μεταβολές στις κατεχόμενες χώρες. Σταμάτησαν οι αγώνες μεταξύ των διαφόρων φυλών, κατασκευάστηκαν δρόμοι, σιδηροδρομικές γραμμές και λιμάνια και χτίστηκαν πόλεις εκεί όπου δεν υπήρχαν παρά καλύβες και δάση· ήρθε στο φως ο πλούτος του εδάφους, και κυρίως του υπεδάφους, του οποίου την ύπαρξη είτε αγνοούσαν οι ιθαγενείς είτε δεν ήξεραν να τον εκμεταλλευθούν από έλλειψη τεχνικών γνώσεων. Δημιουργήθηκε επίσης (όχι όμως παντού και συχνά χωρίς αρκετή ευρύτητα αντιλήψεων) μια μορφωμένη ιθύνουσα τάξη που σπούδασε στην Οξφόρδη, στο Κέιμπριτζ, στο Παρίσι, στη Λοζάνη και στα αμερικανικά πανεπιστήμια, τάξη που αργότερα αναπτύχθηκε και ανέλαβε τη διεύθυνση του κινήματος ανεξαρτησίας των αφρικανικών και ασιατικών λαών. Ο Α’ Παγκόσμιος πόλεμος, από τη μια πλευρά με τη χρησιμοποίηση των έγχρωμων στρατευμάτων κατά των Γερμανών, έσπασε τον μύθο του λευκού ανθρώπου και από την άλλη, με την επίδραση του Γουίλσον και ορισμένων προτεσταντικών ρευμάτων, οδήγησε σε μια πρώτη μεταβολή της αποικιακής αντίληψης, με την καθιέρωση του θεσμού των εντολών της Κοινωνίας των Εθνών, σύμφωνα με τον οποίο η διοίκηση των πρώην γερμανικών αποικιών ανατέθηκε στις νικήτριες δυνάμεις. Ο πόλεμος όμως προκάλεσε κυρίως τη δημιουργία του κινήματος χειραφέτησης από τον αποικιακό ζυγό στις Ινδίες και στα αραβικά κράτη της Αφρικής και της Ασίας. Για να αντιμετωπίσει το κίνημα, το οποίο θεωρούσε πια ακατανίκητο, η Μεγάλη Βρετανία μετέτρεψε την αυτοκρατορία σε Κοινοπολιτεία, με τον καταστατικό χάρτη του Γουέστμινστερ του 1931 παραχωρώντας πλήρη ανεξαρτησία στα Dominions (Καναδική Ομοσπονδία, Ομοσπονδία της Αυστραλίας, Νέα Ζηλανδία και Νοτιοαφρικανική Ένωση). Αλλά το κίνημα χειραφέτησης των αποικιακών λαών απέκτησε μια ασυγκράτητη ορμή μετά τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο και οδήγησε, μέσα στο σύντομο χρονικό διάστημα μιας δεκαπενταετίας, στην ανεξαρτησία σχεδόν όλων των πρώην αποικιών (βλ. λ. αντιαποικιοκρατία). Η αποικιοκρατία αποτέλεσε πηγή εμπνεύσεων πολλών γελοιογράφων. Στη λαϊκή αυτή γκραβούρα εικονίζεται η αγγλική συμπεριφορά στη Βιρμανία (σημερινή Μυανμάρ), όπου ο Βιρμανός μονάρχης εικονίζεται με τη μορφή δυστυχισμένου βάτραχου. Μια θλιβερή πτυχή της αποικιοκρατίας: καταναγκαστική εργασία ιθαγενών σε δημόσια έργα, υπό την επίβλεψη ένοπλων φρουρών, σε πορτογαλική αποικία το 1960. «Ο Δούκας της Ορλεάνης αφήνει ελεύθερους δύο Άραβες αιχμαλώτους», πίνακας του Ανρί Φιλιποτό (Βερσαλίες· φωτ. Igda). Η αρχή της αποικιοκρατίας: ο Πιζάρο και οι άντρες του μπροστά στον βασιλιά των Ίνκας Αταχουάλπα, σχεδίασμα του Πόμα ντε Αγιάλα (1535-1616).

* * *

η

δόγμα που τείνει να νομιμοποιήσει την κατοχή και τη διοίκηση εδαφών ή έθνους από κυβέρνηση ξένου κράτους, επικαλούμενο λόγους πολιτικούς ή ηθικούς.